Klauzule abuzywne w umowach konsumenckich – na co zwracać uwagę?

Wprowadzenie

W praktyce obrotu gospodarczego niejednokrotnie spotykamy się z umowami zawieranymi między przedsiębiorcami a konsumentami, w których znajdują się postanowienia budzące wątpliwości co do ich uczciwości. Tego rodzaju postanowienia, określane jako klauzule abuzywne (czyli niedozwolone), są zakazane przez prawo i nie wiążą konsumenta – nawet jeśli ten złożył podpis pod umową.

Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie istoty klauzul abuzywnych, wskazanie przykładów oraz omówienie konsekwencji prawnych ich stosowania.

Czym są klauzule abuzywne?

Zgodnie z art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego, postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Warunki te muszą być spełnione łącznie. W praktyce oznacza to, że klauzula abuzywna to taka, która:

• została narzucona konsumentowi bez możliwości negocjacji,

• prowadzi do istotnej nierównowagi stron,

• jest sprzeczna z zasadą uczciwości kontraktowej.

Typowe przykłady klauzul niedozwolonych

W rejestrze klauzul abuzywnych prowadzonym wcześniej przez UOKiK (obecnie katalog nie ma charakteru zamkniętego), znaleźć można m.in. następujące postanowienia:

• Wyłączenie odpowiedzialności przedsiębiorcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi (np. „Firma nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienia w realizacji usługi z przyczyn od niej niezależnych” – bez wskazania konkretnych przyczyn).

• Jednostronna zmiana umowy bez istotnych powodów (np. „Operator zastrzega sobie prawo do zmiany warunków umowy w dowolnym czasie”).

• Obciążanie konsumenta rażąco wysokimi karami umownymi (np. „W przypadku odstąpienia od umowy konsument zobowiązany jest do zapłaty kary w wysokości 100% wartości umowy”).

Skutki prawne stosowania klauzul abuzywnych

Postanowienia uznane za abuzywne nie wiążą konsumenta z mocy prawa, co oznacza, że są traktowane tak, jakby nie były zawarte w umowie (art. 385¹ § 1 KC). Pozostała część umowy obowiązuje nadal, o ile może być wykonywana bez tych postanowień.

Konsument może również zwrócić się o pomoc do:

• Rzecznika Praw Konsumentów,

• Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK),

• Sądu powszechnego – celem stwierdzenia abuzywności postanowienia i dochodzenia roszczeń.

Znaczenie wyroku TSUE w sprawie C-260/18 (Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank)

W polskim kontekście szczególne znaczenie miała głośna sprawa frankowa, w której Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że jeśli usunięcie klauzuli abuzywnej uniemożliwia dalsze wykonywanie umowy, sąd może ją unieważnić. Wyrok ten umocnił pozycję konsumentów, szczególnie w sporach z instytucjami finansowymi.

Podsumowanie

Klauzule abuzywne są nadal powszechnie stosowane w umowach konsumenckich, mimo zakazów ustawowych i orzecznictwa TSUE oraz sądów krajowych. Konsumenci powinni zachować szczególną ostrożność przy podpisywaniu umów, zwłaszcza w sytuacjach asymetrii informacyjnej. Przedsiębiorcy zaś muszą pamiętać, że stosowanie niedozwolonych postanowień może skutkować poważnymi sankcjami prawnymi, reputacyjnymi i finansowymi.